Prolaktyna – normy, badanie hormonu, przyczyny wysokiej prolaktyny

Z tego artykułu dowiesz się:

• Czym jest prolaktyna i jakie pełni funkcje?
• Normy prolaktyny
• Nadmiar prolaktyny – przyczyny i objawy hiperprolaktynemii
• Niedobór prolaktyny w organizmie
• Jak badać poziom prolaktyny?
• Regulowanie poziomu prolaktyny
• Kiedy zgłosić się do lekarza?

Czym jest prolaktyna i jakie pełni funkcje?

Prolaktyna (PRL) należy do hormonów białkowych syntetyzowanych w przednim płacie przysadki mózgowej – gruczole zlokalizowanym u podstawy mózgu, bezpośrednio powiązanym z układem podwzgórzowym – z ośrodkiem „sterującym” funkcjami hormonalnymi i autonomicznymi, który wpływa m.in. na gospodarkę wodno-elektrolitową, termoregulację i cykl snu. 

Jej wydzielanie reguluje przede wszystkim dopamina – neuroprzekaźnik, który pełni funkcję naturalnego inhibitora (substancji, która hamuje/zmniejsza szybkość zachodzących reakcji).

Brak impulsu dopaminergicznego (sygnału przesyłanego przez neurony wykorzystujące dopaminę) prowadzi do aktywacji komórek przysadki odpowiedzialnych za produkcję prolaktyny (komórek laktotropowych) i w efekcie do zwiększonej sekrecji tego hormonu.

W tym mechanizmie uczestniczy także układ serotoninergiczny (sieć neuronów, które przekazują sygnały za pomocą serotoniny), estrogeny (hormony steroidowe regulujące m.in. cykl miesiączkowy i funkcje rozrodcze) oraz czynniki stresowe (bodźce fizyczne lub psychiczne), które mogą wpływać na hamowanie sygnału dopaminowego.

Prolaktyna to hormon, który najczęściej kojarzy się z laktacją. Jednak jej funkcje wykraczają daleko poza regulację pracy gruczołu piersiowego. U kobiet fizjologiczne stężenie tego hormonu rośnie w trakcie ciąży i karmienia piersią – odpowiada za przygotowanie nabłonka pęcherzykowego i utrzymanie produkcji mleka. Równolegle dochodzi do zahamowania wydzielania gonadotropin (FSH i LH), czego efektem jest fizjologiczna, poporodowa niepłodność.

Poza układem rozrodczym, prolaktyna oddziałuje na wiele tkanek obwodowych. Receptory PRLR (prolactin receptors) znajdują się między innymi w tkance tłuszczowej, wątrobie, trzustce, komórkach immunologicznych oraz ośrodkowym układzie nerwowym.

U kobiet i mężczyzn przypisuje się jej wpływ na regulację glikemii, gospodarkę lipidową, apetyt oraz funkcje poznawcze. Obserwacje z ostatnich lat podkreślają także jej znaczenie w kontekście odporności i procesów zapalnych – niektóre izoformy prolaktyny wykazują aktywność cytokinową (zdolność do modyfikowania odpowiedzi immunologicznej).

U mężczyzn hormon odpowiada za utrzymanie równowagi hormonalnej w obrębie osi podwzgórze-przysadka-jądra. Podwyższone stężenie prolaktyny w surowicy krwi może zakłócać czynność jąder i prowadzić do obniżenia poziomu wydzielanych przez nie hormonów płciowych – testosteronu, dihydrotestosteronu (DHT), androstenediolu oraz inhibiny B. Zmniejszenie ich stężenia wiąże się często ze spadkiem libido, zaburzeniami erekcji oraz pogorszeniem płodności. W licznych publikacjach wykazano, że nawet umiarkowany wzrost stężenia prolaktyny bywa związany z nieprawidłową spermatogenezą (procesem powstawania i dojrzewania plemników) i obniżeniem parametrów nasienia.

Nie cała prolaktyna krążąca w osoczu wykazuje aktywność biologiczną. Wyróżnia się bowiem kilka form molekularnych tego hormonu.

1. Monomeryczna prolaktyna („little PRL”, „free PRL” ok. 23 kDa) – najczęściej występująca postać prolaktyny (u zdrowych osób stanowi ok. 85% całości – 60-90%). Ma największą aktywność biologiczną – to właśnie ona działa bezpośrednio na tkanki docelowe (np. gruczoł sutkowy, oś podwzgórze–przysadka–gonady). Standardowe metody oznaczania prolaktyny – oparte na reakcji z przeciwciałami monoklonalnymi – są najbardziej czułe właśnie względem formy monomerycznej.
2. Wielkocząsteczkowa forma dimeryczna („big PRL”, ok. 40-60 kDa) – powstaje z agregacji kilku cząsteczek prolaktyny. Jej aktywność biologiczna pozostaje zdecydowanie niższa, a obecność nie ma większego znaczenia klinicznego – nie wywołuje zwykle objawów ani nie zaburza osi hormonalnych.
3. Makroprolaktyna („big-big PRL”, „MaPRL” ≥ 100-150 kDa) – to kompleks prolaktyny związany z immunoglobulinami klasy IgG (czyli przeciwciałami). Mimo że ta forma może zostać wykryta w badaniu immunochemicznym i podnosić wartość laboratoryjnego stężenia prolaktyny, nie przenika łatwo przez ściany naczyń krwionośnych ani nie dociera efektywnie do receptorów hormonalnych – określa się ją jako biologicznie nieaktywną lub bardzo słabo aktywną. Obecność tej formy bywa przyczyną tzw. hiperprolaktynemii utajonej, która nie prowadzi do objawów klinicznych.

Zakres referencyjny prolaktyny nie jest stały i zależy od cech osobniczych (płci, wieku) oraz czynników fizjologicznych (dnia cyklu miesiączkowego, ciąży, okresu laktacji, stanu zdrowia). U kobiet stężenie hormonu naturalnie wzrasta w drugiej fazie cyklu, w ciąży oraz podczas okresu karmienia piersią. U mężczyzn utrzymuje się na niższym, stabilnym poziomie.

Za prawidłowe uznaje się wartości:

• u kobiet niebędących w ciąży – od 4,79 do 23,3 ng/ml (czyli około 102-496 mIU/l),
• u mężczyzn – od 4,04 do 15,2 ng/ml (czyli około 86-324 mIU/l).

W okresie ciąży stężenie prolaktyny może przekraczać 300 ng/ml, a podczas karmienia piersią dochodzi do jeszcze wyższych wartości – są to jednak reakcje całkowicie fizjologiczne, które nie wymagają interwencji.

Na wynik oznaczenia wpływa także pora pobrania próbki – najwyższe stężenie obserwuje się w nocy i rano, dlatego krew należy oddać na czczo, w godzinach porannych (między godziną 8:00 a 10:00). Każde laboratorium może posługiwać się własnym zakresem referencyjnym, zależnym od użytej metody oznaczenia – dlatego lekarz analizuje wyniki w kontekście konkretnego opisu z laboratorium.

Nadmiar prolaktyny – przyczyny i objawy hiperprolaktynemii

Podwyższone stężenie prolaktyny we krwi – określane jako hiperprolaktynemia – należy do częstych zaburzeń endokrynologicznych. 

W praktyce klinicznej diagnozuje się ją, gdy poziom hormonu przekracza górną granicę normy dla danej płci i stanu fizjologicznego, a jednocześnie utrzymuje się powyżej oczekiwanej wartości w co najmniej dwóch niezależnych pomiarach.

Objawy zbyt wysokiego poziomu prolaktyny różnią się w zależności od płci, wieku oraz stopnia nasilenia zaburzenia.

• U kobiet często dochodzi do zaburzeń miesiączkowania – od skrócenia fazy lutealnej po całkowity brak miesiączki. Cykle stają się nieregularne lub zanikają całkowicie. 
• Równolegle może pojawić się mlekotok – samoistne wydzielanie mleka przez gruczoły sutkowe poza okresem laktacji. 
• Występują także zaburzenia owulacji, które bywają przyczyną trudności z zajściem w ciążę – u pacjentek starających się o dziecko hiperprolaktynemia stanowi jedną z najczęściej rozpoznawanych nieprawidłowości hormonalnych.

U mężczyzn wysokie stężenie prolaktyny w organizmie manifestuje się objawami związanymi z zaburzeniem równowagi androgenowej.

• Najczęściej obserwuje się obniżenie libido, trudności z osiągnięciem erekcji oraz bezpłodność wynikającą z upośledzenia spermatogenezy.
• W badaniach laboratoryjnych notuje się obniżenie poziomu testosteronu oraz nieprawidłowy stosunek LH/FSH.

Podwyższona prolaktyna u obu płci może powodować wystąpienie niespecyficznych objawów, m.in.:

• przewlekłego zmęczenia, 
• zaburzeń koncentracji, 
• obniżenia nastroju, 
• bólu głowy.

Gdy przyczyną hiperprolaktynemii jest gruczolak przysadki, pojawiają się objawy wynikające z ucisku masy guza na sąsiednie struktury – w tym bóle głowy i zaburzenia widzenia. 

Warto zaznaczyć, że nie każdy przypadek hiperprolaktynemii wymaga leczenia farmakologicznego. W niektórych sytuacjach – na przykład przy umiarkowanym wzroście stężenia hormonu bez objawów klinicznych – lekarz może zdecydować się na obserwację i powtórzenie badań w odpowiednich warunkach.

Jakie choroby mogą powodować wysoką prolaktynę?

Hiperprolaktynemia w wielu przypadkach stanowi objaw wtórny zaburzeń ogólnoustrojowych, schorzeń neurologicznych, endokrynopatii lub zmian organicznych w obrębie przysadki mózgowej.

Znalezienie przyczyny podwyższonego stężenia prolaktyny stanowi podstawowy cel prowadzonej diagnostyki – warunkuje wybór metod leczenia i pozwala oszacować dalsze rokowanie.

Wśród przyczyn podwyższonej prolaktyny w surowicy wymienia się:

• gruczolaki przysadki – łagodne nowotwory wywodzące się z komórek laktotropowych. Zwykle są niewielkie (<10 mm), ale mogą też osiągać rozmiary makrogruczolaków (≥ 10 mm); 
• pierwotną niedoczynność tarczycy – organizm produkuje zbyt mało hormonów tarczycy – T3 i T4. Układ hormonalny próbuje to „nadrobić” i zwiększa wydzielanie TRH (przez podwzgórze), który stymuluje wytwarzanie TSH – hormonu produkowanego przez przedni płat przysadki. Mechanizm ma na celu pobudzić tarczycę do pracy. Problem w tym, że TRH działa nie tylko na tarczycę. Wpływa także na przysadkę mózgową – i może przy okazji nasilać produkcję prolaktyny;
• zespół policystycznych jajników (PCOS) – nieprawidłowa regulacja osi podwzgórze-przysadka-gonady może współwystępować z hiperprolaktynemią, choć nie stanowi typowego kryterium rozpoznania zespołu;
• choroby nerek (w tym przewlekła niewydolność nerek) – zaburzenia metabolizmu i wydalania prolaktyny skutkują jej kumulacją we krwi;
• marskość wątroby – wiąże się z zaburzeniem metabolizmu i eliminacji wielu substancji, w tym hormonów krążących we krwi. Upośledzona funkcja hepatocytów (komórek wątrobowych) prowadzi do zmniejszonego wychwytu i degradacji prolaktyny; 
• urazy czaszkowo-mózgowe, zmiany pourazowe i zapalne – uszkodzenia okolic podwzgórzowo-przysadkowych mogą zaburzać kontrolę neurohormonalną;
• nowotwory okolicy skrzyżowania nerwów wzrokowych (czaszkogardlaki, glejaki, oponiaki) – obecność guza może zaburzać przepływ dopaminy z podwzgórza do przysadki i prowadzić do tzw. efektu lejka (ang. stalk effect) i wtórnego podwyższenia poziomu prolaktyny; 
• sarkoidozę, gruźlicę OUN, histiocytozę – choroby ziarniniakowe zajmujące przysadkę lub okolice podwzgórza;
• padaczkę oraz choroby neurodegeneracyjne – napady drgawkowe i dysfunkcje neuroprzekaźników wpływają na wydzielanie prolaktyny.

Hipoprolaktynemia – czyli obniżony poziom prolaktyny – występuje znacznie rzadziej niż hiperprolaktynemia, a jej rozpoznanie przysparza więcej trudności. Brakuje bowiem jednoznacznych kryteriów laboratoryjnych definiujących dolną granicę prawidłowego stężenia hormonu.

Przyjmuje się orientacyjnie, że u kobiet wartość poniżej 3 ng/ml, a u mężczyzn poniżej 2 ng/ml może sugerować niedobór prolaktyny – pod warunkiem, że pomiar wykonano prawidłowo i bez wpływu czynników zakłócających.

Objawy kliniczne hipoprolaktynemii zależą od płci i kontekstu klinicznego. 

• U kobiet karmiących piersią niski poziom prolaktyny może skutkować brakiem produkcji mleka po porodzie lub przedwczesnym zakończeniem laktacji. Część pacjentek doświadcza też zaburzeń owulacji, skrócenia fazy lutealnej i wtórnych problemów z płodnością – choć dane na ten temat są ograniczone.
• U mężczyzn niska prolaktyna bywa powiązana z obniżonym libido, pogorszeniem nastroju i objawami depresyjnymi. Prolaktyna oddziałuje na układ dopaminergiczny i serotoninowy, a jej niedobór może modyfikować aktywność neuroprzekaźników i wpływać na emocjonalność oraz funkcje poznawcze.

W przypadkach skrajnego niedoboru – związanych z niewydolnością przedniego płata przysadki – hipoprolaktynemia bywa częścią szerszego obrazu niedoczynności przysadki, który obejmuje niedobory ACTH, TSH, LH, FSH i GH. W takiej sytuacji poza powtórnym wykonaniem badania prolaktyny, diagnozę opiera się na pełnym panelu hormonalnym oraz ocenie osi przysadkowych.

W populacji ogólnej izolowany niedobór prolaktyny bez obecności innych zaburzeń hormonalnych występuje bardzo rzadko. Ze względu na brak jednoznacznych norm i niespecyficzny charakter objawów, wszelkie odstępstwa od normy zawsze należy skonsultować z lekarzem. 

Jak badać poziom prolaktyny?

Oznaczenie poziomu prolaktyny przeprowadza się z surowicy krwi żylnej. Procedura nie należy do tych skomplikowanych ani inwazyjnych. Badanie polega na standardowym pobraniu krwi. Najczęściej wykonuje się je w ramach podstawowej diagnostyki hormonalnej u kobiet w wieku rozrodczym – zwłaszcza przy zaburzeniach miesiączkowania, problemach z płodnością, wydzielaniu mleka z piersi u kobiet (niezwiązanego ze stanem fizjologicznym) czy objawach sugerujących obecność guza przysadki.

Przygotowanie do badania i interpretacja wyników

Pobranie próbki krwi do badania prolaktyny powinno nastąpić rano, po minimum 8 godzinach od ostatniego posiłku. Minimum 24 godziny przed badaniem należy unikać intensywnego wysiłku fizycznego, współżycia seksualnego, silnego stresu, a także stymulacji brodawek sutkowych – każdy z tych czynników może przejściowo zwiększyć stężenie prolaktyny nawet kilkukrotnie.

Niektóre leki – zwłaszcza neuroleptyki, leki przeciwdepresyjne, estrogeny, metoklopramid, opioidy czy leki przeciwwymiotne – mogą wpływać na wynik oznaczenia. Dlatego warto omówić z lekarzem przyjmowane preparaty przed planowanym pobraniem. W niektórych przypadkach zaleca się czasowe odstawienie leku pod kontrolą specjalisty lub wykonanie badania kontrolnego po modyfikacji terapii.

W przypadku nieprawidłowego wyniku (zarówno gdy stężenie prolaktyny we krwi jest wyższe niż oczekiwane, jak i w przypadkach odnotowania niedoboru tego hormonu) nie należy wyciągać wniosków na podstawie pojedynczego oznaczenia.

Interpretacja wyników badania stężenia prolaktyny powinna zawsze uwzględniać płeć, wiek, fazę cyklu menstruacyjnego, porę dnia, współistniejące objawy kliniczne oraz inne parametry hormonalne. Ostateczną ocenę pozostawia się lekarzowi prowadzącemu.

Jak regulować poziom prolaktyny?

Wyrównanie poziomu prolaktyny zależy od przyczyny zaburzenia – dlatego każdy przypadek rozpatruje się indywidualnie. Leczenie może polegać na modyfikacji stylu życia, wprowadzeniu terapii farmakologicznej lub – w niektórych sytuacjach – interwencji chirurgicznej.

Metody leczenia i zmiana stylu życia

U pacjentów z hiperprolaktynemią czynnościową – bez zmian w przysadce mózgowej i bez objawów klinicznych – wystarczające mogą okazać się działania ukierunkowane na ograniczenie stresu, zmianę trybu życia, redukcję masy ciała oraz kontrolę glikemii i insulinowrażliwości.

W leczeniu hiperprolaktynemii organicznej – czyli związanej z gruczolakiem przysadki – stosuje się agonistów dopaminy: kabergolinę i bromokryptynę. Oba leki hamują wydzielanie prolaktyny, a dodatkowo zmniejszają objętość guza. W przypadku braku odpowiedzi na leczenie farmakologiczne specjalista może rozważać leczenie neurochirurgiczne lub – w wyjątkowych sytuacjach – radioterapię.

Niedobór prolaktyny wymaga leczenia jedynie wtedy, gdy stanowi część niedoczynności przysadki. W takich przypadkach terapię prowadzi się na podstawie substytucji pozostałych hormonów przysadkowych.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Do lekarza warto zgłosić się zawsze wtedy, gdy pojawiają się objawy sugerujące zaburzenia hormonalne – przewlekłe zmęczenie, zaburzenia miesiączkowania, problemy z zajściem w ciążę, spadek libido, mlekotok, bóle głowy lub nagłe pogorszenie widzenia.

Konsultacja endokrynologiczna wskazana jest również wtedy, gdy badania laboratoryjne wskazują na istotne odchylenia w poziomie prolaktyny – niezależnie od tego, czy wynik znajduje się powyżej, czy poniżej normy.