U osób zdrowych tarczyca dostosowuje produkcję hormonów do aktualnych potrzeb organizmu. Do nadczynności dochodzi, gdy stężenie hormonów jest większe niż potrzebne; taki stan jest niekorzystny dla wielu narządów i całego ustroju ze względu na przyspieszenie procesów metabolicznych. Nadczynność tarczycy występuje 10 razy częściej u kobiet. Choroba może rozwijać się, w zależności od przyczyny, powoli i łagodnie (najczęściej w ciągu kilku miesięcy) lub nagle i gwałtownie.

Rodzaje nadczynności tarczycy

Ze względu na nasilenie objawów, nadczynność tarczycy może przybierać postać:

subkliniczną (utajoną) – gdy objawów nie ma lub są niewielkie,
jawną – gdy występują objawy,
przełomu tarczycowego – gdy nagły i znaczny wzrost stężenia hormonów tarczycy powoduje ciężkie zaburzenia ogólnoustrojowe i niewydolność wielonarządową stanowiącą zagrożenie życia.

Przyczyny

Najczęstszymi przyczynami są choroba Gravesa – Basedowa i wole guzkowe toksyczne.

Choroba Gravesa – Basedowa jest chorobą autoimmunologiczną, w której komórki układu odpornościowego traktują receptor TSH jako „obcy” i produkują autoprzeciwciała wiążące się z nim, ale ponieważ jednoczenie aktywują go tak jak TSH, tarczyca produkuje zbyt duże ilości hormonów. Mimo, że stężenie TSH jest niskie (przysadka mózgowa próbuje wyhamować aktywność hormonalną tarczycy hamując wytwarzanie TSH), autoprzeciwciała wywołują efekt taki, jakby było wysokie. Przyczyna zaburzeń immunologicznych nie jest w pełni poznana, ale wiadomo, że istotne są predyspozycje genetyczne (w tym płeć żeńska) i palenie tytoniu.

Wole guzkowe toksyczne (nadczynne) to choroba będąca następstwem wola obojętnego (powiększenie tarczycy bez jej niedoczynności) w przebiegu przewlekłego niedoboru jodu w diecie. Choroba rozwija się przez wiele lat, przy czym może postępować powoli lub ujawnić się nagle po podaniu dużej ilości jodu, np. zawartego w leku (najczęściej – radiologiczny środek kontrastujący lub lek antyarytmiczny amiodaron).

Rzadsze przyczyny nadczynności tarczycy to: inne niż choroba Gravesa – Basedowa zapalenia tarczycy, obecność pojedynczego guzka nadczynnego, przedawkowanie leków stosowanych w niedoczynności tarczycy, rak tarczycy, guz przysadki mózgowej produkujący TSH, tyreotoksykoza ciążowa, nadczynność tarczycy polekowa (np. w przebiegu leczenia lekiem antyarytmicznym – amiodaronem).

Objawy nadczynności tarczycy

Pełnoobjawowa nadczynność tarczycy jest łatwa do rozpoznania, ale w takiej postaci występuje bardzo rzadko; zazwyczaj występują objawy tylko z niektórych lub nawet jednego układu organizmu i z tego powodu nadczynność tarczycy bardzo często imituje inne choroby. Najbardziej typowym objawem ogólnym jest postępująca utrata masy ciała pomimo normalnej aktywności i prawidłowego apetytu (a czasem nawet wzmożonego); może występować nietolerancja ciepła. Widoczne powiększenie tarczycy (wole) występuje tylko w części przypadków. Ponadto mogą występować objawy ze strony wielu narządów i układów:

układ nerwowy – nadpobudliwość, bezsenność, drżenie rąk, nasilenie objawów schorzeń psychicznych, a nawet objawy psychotyczne u osób zdrowych psychicznie;
oczy – zaburzenia widzenia, nadmierne uniesienie powiek, wytrzeszcz (oftalmopatia tarczycowa);
skóra – nadmierna potliwość, nadmiernie gładka „aksamitna” skóra, osłabienie włosów i paznokci;
układ krążenia – przyspieszenie czynności serca, wzrost ciśnienia krwi, zaburzenia rytmu serca (kołatanie), nasilenie istniejącej wcześniej niewydolności krążenia lub choroby wieńcowej, w ciężkich przypadkach niewydolność serca spowodowana samą nadczynnością;
układ pokarmowy – biegunka;
układ oddechowy – duszność;
mięśnie – zaniki mięśniowe i osłabienie siły mięśniowej, zaburzenia chodu.

Badania laboratoryjne

Na wstępie warto zauważyć, że w przypadku analizy wszystkich badań laboratoryjnych trzeba zwrócić uwagę na wartości referencyjne podane przez laboratorium. W zależności od metod badań podawane zakresy norm mogą być inne, a szczegółowe porównanie wyników badań z różnych laboratoriów – dla niedoświadczonej osoby trudne. Laboratorium podając wartości referencyjne jest w stanie uwzględnić wiek pacjenta, ale nie zna istotnie wpływających na oczekiwane wyniki okoliczności takich jak: planowanie ciąży, ciąża, karmienie piersią, stosowane leczenie, wielkość i tempo zmian w stosunku do wyników poprzednich. Dlatego podawane zakresy normy należy traktować, jako normy statystyczne, dotyczące większości ludzi zdrowych, ale nie każdego człowieka. Wyniki badań laboratoryjnych, w szczególności hormonalnych, należy konsultować z lekarzem.

TSH

Poza wyjątkowymi przypadkami, nadczynność tarczycy przebiega z obniżonym stężeniem TSH i to już w okresie bezobjawowym. W rozwiniętej nadczynności tarczycy stężenie TSH jest nieoznaczalnie niskie. Prawidłowe stężenie TSH dla osób dorosłych mieści się w granicach 0,4 – 4,0 mIU/l.

FT3 i FT4

W nadczynności tarczycy rośnie stężenie FT4 (prawidłowe w zakresie 8 – 20 ng/l), choć w postaci subklinicznej może być prawidłowe lub nieznacznie podwyższone. Stężenie FT3 może być podwyższone, ale to badanie ma mniejszą wartość, ponieważ ilość krążącego we krwi FT3 zależy przede wszystkim od czynników niezwiązanych z tarczycą.

Przeciwciała przeciwtarczycowe – nie mają znaczenia w rozpoznaniu nadczynności tarczycy, ale mają znaczenie w diagnostyce jej przyczyn. Anty – TSRH (przeciwciała przeciwko receptorowi TSH), i anty – TPO (przeciwciała przeciwko tyreoperoksydazie) są podwyższone w chorobie Gravesa- Basedowa.

Badania obrazujące

USG

Należy do podstawowych badań wykonywanych w każdym przypadku nadczynności tarczycy. Podczas badania ocenia się wielkość tarczycy, obecność guzków, echogeniczność i ukrwienie miąższu, standardowo poza samą tarczycą badane są także okoliczne węzły chłonne.

scyntygrafia znajduje zastosowanie praktycznie tylko w trzech przypadkach: kwalifikacji do leczenia jodem radioaktywnym, przy podejrzeniu wola zamostkowego lub raka tarczycy przebiegających z nadczynnością.
inne metody (RTG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, PET) mają zastosowanie jedynie w szczególnych przypadkach i nie znajdują zastosowania w typowej diagnostyce nadczynności tarczycy.

BAC, badanie cytologiczne

BAC (biopsja aspiracyjna cienkoigłowa) bywa wykonywana po uzyskaniu stanu eutyreozy (prawidłowych stężeń TSH i FT4) w diagnostyce lub wykluczeniu obecności komórek raka w guzkach tarczycy, rzadziej w diagnostyce charakteru zapalenia tarczycy.

Leczenie

Leczenie polega na przyjmowaniu w postaci tabletek leku hamującego nadmierną produkcję hormonów tarczycy (najczęściej Metizol lub Thyrozol), leczenie trwa zazwyczaj kilka lub wiele miesięcy. Podstawowym badaniem oceniającym skuteczność leczenia jest TSH, oznaczane co 3 – 8 tygodni. U osób z objawową nadczynnością stosuje się dodatkowo, do czasu uzyskania prawidłowego stężenia TSH, β-blokery (leki hamujące wpływ adrenaliny na układ krążenia). Niekiedy stosuje się leczenie jodem radioaktywnym, który jest wychwytywany przez komórki tarczycy i nieodwracalnie je uszkadza. Leczenie operacyjne stosuje się wyłącznie po uzyskaniu eutyreozy, w przypadkach znacznego powiększenia tarczycy lub podejrzenia albo rozpoznania nowotworu.