Tarczyca i jej diagnostyka

Co to jest tarczyca i jaka jest jej rola?

U osób zdrowych tarczyca jest zazwyczaj niewidoczna, znajduje się z przodu szyi, w jej dolnej części. Jest bardzo silnie ukrwionym narządem układu wewnątrzwydzielniczego (hormonalnego). Jej główną rolą jest wydzielanie do krwi hormonów regulujących metabolizm prawie wszystkich tkanek organizmu. Jest więc jednym z najważniejszych narządów wpływających na funkcjonowanie całego organizmu.

Hormony tarczycy

Tarczyca produkuje hormony: tyroksynę (T4) i trójjodotyroninę (T3). Główny produkt wydzielany przez tarczycę do krwi (około 85%) to T4, ale jest to mało aktywna postać hormonu – T4 krąży we krwi w postaci związków z białkami i dopiero w innych narządach (głównie w wątrobie i w nerkach, w mniejszej ilości w mięśniach) powstaje najaktywniejszy hormon działający wewnątrz ich komórek – T3.

Jod

Hormony tarczycy zawierają jod, jest to więc składnik niezbędny do ich produkcji. Dieta powinna człowiekowi zapewniać około 100 – 150 µg jodu na dobę. Znacznie większe jest zapotrzebowanie na jod w ciąży (około 250 µg jodu na dobę) i w czasie karmienia piersią (około 300 µg). Na podstawie badań epidemiologicznych oceniono, że większość populacji Europy Środkowej jest narażona na niedobór jodu i wymaga jego suplementacji, zwłaszcza podczas ciąży i karmienia piersią. Zarówno za małe, jak i zbyt duże ilości jodu w diecie nieuchronnie prowadzą do jej nadczynności lub niedoczynności.

Regulacja produkcji hormonów

Tarczyca i znajdujące się w różnych częściach mózgu: podwzgórze i przysadka mózgowa to trzy narządy produkujące hormony, które krążąc we krwi sterują ich działaniem w celu zapewnienia optymalnego tempa przemiany materii całego organizmu. Produkcja hormonów tarczycy jest pobudzana przez hormon wydzielany przez przysadkę mózgową – tyreotropinę (TSH). Z kolei produkcja TSH jest regulowana przez tyreoliberynę (TRH), produkowaną przez podwzgórze.

Zaburzenia funkcjonowania tarczycy

Tarczyca ma wpływ na metabolizm całego organizmu, ale ze względu na wieloetapowy i wielomiejscowy proces wytwarzania i przemian produkowanych przez nią hormonów, także stan organizmu ma wpływ na działanie tarczycy. Stan odżywienia i funkcjonowanie narządów odległych od tarczycy (przysadki mózgowej, nerek, wątroby) mogą mieć kluczowy wpływ na produkcję i działanie hormonów przez nią produkowanych. W uproszczeniu można powiedzieć, że nadmiar hormonów tarczycy (nadczynność) powoduje nadmierną aktywność wielu narządów człowieka, zaś niedobór hormonów (niedoczynność) – spowolnienie ich funkcjonowania.

Badania laboratoryjne

Na wstępie warto zauważyć, że w przypadku analizy wszystkich badań laboratoryjnych trzeba zwrócić uwagę na wartości referencyjne podane przez laboratorium. W zależności od metod badań podawane zakresy norm mogą być inne, a szczegółowe porównanie wyników badań z różnych laboratoriów – dla niedoświadczonej osoby trudne. Laboratorium podając wartości referencyjne jest w stanie uwzględnić wiek pacjenta, ale nie zna istotnie wpływających na oczekiwane wyniki okoliczności takich jak: planowanie ciąży, ciąża, karmienie piersią, stosowane leczenie, wielkość i tempo zmian w stosunku do wyników poprzednich. Dlatego podawane zakresy normy należy traktować jako normy statystyczne, dotyczące większości ludzi zdrowych, ale nie każdego człowieka. Wyniki badań laboratoryjnych, w szczególności hormonalnych, należy konsultować z lekarzem.

• TSH

Podstawowym badaniem oceniającym funkcjonowanie tarczycy jest zbadanie stężenia we krwi TSH, ponieważ ilość tego hormonu produkowanego przez przysadkę mózgową zmienia się przy zaburzeniach działania tarczycy znacznie już wtedy, kiedy ilość krążących we krwi hormonów przez nią produkowanych jest jeszcze prawidłowa. Przy prawidłowej regulacji wydzielania hormonów, dwukrotnej zmianie wartości FT4 odpowiada aż stukrotna zmiana wartości TSH.

Prawidłowe stężenie TSH dla osób dorosłych mieści się w granicach 0,4 – 4,0 mIU/l.

• FT3 i FT4

Litera „F” oznacza hormon wolny, niezwiązany z białkami.

Znacznie większe znaczenie ma badanie stężenia FT4 (prawidłowe w zakresie 8 – 20 ng/l), ponieważ ilość krążącego we krwi FT3 zależy przede wszystkim od czynników niezwiązanych z tarczycą.

• Przeciwciała przeciwtarczycowe – mają znaczenie w diagnostyce zapaleń tarczycy, prowadzących do jej niedoczynności lub nadczynności:
• anty – TSRH (przeciwciała przeciwko receptorowi TSH), podwyższone przede wszystkim w chorobie Gravesa- Basedowa;
• anty – TPO (przeciwciała przeciwko tyreoperoksydazie), podwyższone przede wszystkim w przewlekłym autoimmunologicznym zapaleniu tarczycy i w chorobie Gravesa- Basedowa;
• anty-TG (przeciwciała przeciwko tyreoglobulinie), podwyższone przede wszystkim w przewlekłym autoimmunologicznym zapaleniu tarczycy, mniej w chorobie Gravesa- Basedowa.
• Kalcytonina i tyreoglobulina – mają znaczenie głównie w przypadkach diagnostyki i monitorowania leczenia raka tarczycy.

Badania obrazujące

• USG

Ze względu na dostępność, nieinwazyjność, brak wpływu na organizm, ogromną wartość diagnostyczną i relatywnie niewielki koszt, jest najczęściej wykonywanym badaniem obrazującym morfologię, a w pewnym zakresie także funkcjonowanie tarczycy. Niektóre odchylenia od prawidłowego obrazu tarczycy (asymetria, niewielkie odchylenia od wielkości, pojedyncze guzki), w szczególności przy prawidłowych wynikach badań hormonalnych, nie muszą oznaczać choroby; często wymagają jedynie obserwacji. Podczas badania ocenia się:

• wielkość tarczycy (ze względu na nieregularny kształt, najprecyzyjniejszym parametrem jest obliczona objętość, a nie wymiary); tarczyca może zmniejszać się w przebiegu przewlekłego procesu zapalnego, zaś za jej powiększenie zazwyczaj odpowiada rozrost guzkowy;
• guzki – jeśli są obecne, ocenia się ich ilość, lokalizację, rodzaj ukrwienia, wielkość i strukturę wewnętrzną, zwłaszcza czy zawierają treść płynną, czy też mają budowę tkankową (guzki lite);
• echogeniczność miąższu – cecha opisująca gęstość tkanki, zmienia się w stanach zapalnych tarczycy;
• ukrwienie miąższu (w aktywnym procesie zapalnym ukrwienie jest silniejsze, przy zaniku tarczycy w następstwie włóknienia – mniejsze);
• standardowo poza samą tarczycą badane są także okoliczne węzły chłonne.
• scyntygrafia jest badaniem polegającym na podaniu bezpiecznej dla człowieka, śladowej dawki jodu promieniotwórczego i rejestrowaniu obrazów przedstawiających jego wychwytywanie przez tarczycę; scyntygrafię wykonuje się praktycznie tylko w trzech przypadkach: kwalifikacji do leczenia jodem radioaktywnym, przy podejrzeniu wola zamostkowego lub raka tarczycy przebiegających z nadczynnością.
• inne metody (RTG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, PET) mają zastosowanie jedynie w szczególnych przypadkach i nie znajdują zastosowania w typowej diagnostyce najczęstszych chorób tarczycy.

BAC, badanie cytologiczne

BAC (biopsja aspiracyjna cienkoigłowa)  to zabieg polegający na nakłuciu tarczycy, najczęściej guzka pod kontrolą USG w celu pobrania komórek do badania mikroskopowego. Zabieg wykonuje się za pomocą strzykawki i igły (takiej jak do podawania zastrzyków), zaś odessany pod ciśnieniem materiał rozmazuje się na szkiełku mikroskopowym i wysyła do pracowni histopatologicznej w celu barwienia i oceny mikroskopowej przez specjalistę patomorfologa. Badanie cytologiczne materiału pobranego z tarczycy metodą BAC służy przede wszystkim diagnostyce lub wykluczeniu obecności komórek raka w guzkach tarczycy. Poza klasycznym barwieniem preparaty mogą wymagać przeprowadzenia badań immunohistochemicznych, które w razie wątpliwości precyzyjnie różnicują rodzaj komórek nowotworowych.

Badanie histopatologiczne

Cel badania histopatologicznego jest taki sam jak w przypadku badania cytologicznego, ale badanym materiałem nie są pojedyncze komórki uzyskane drogą BAC, lecz wycięta podczas zabiegu operacyjnego część tarczycy lub cały narząd.

Autor: lek. Ireneusz Markowski
Dyrektor Medyczny POLMED S.A.