Udar słoneczny – objawy, leczenie, pierwsza pomoc

Z tego artykułu dowiesz się:

• Co to jest udar słoneczny?
• Przyczyny wystąpienia udaru słonecznego
• Udar słoneczny – objawy
• Jak udzielić pierwszej pomocy przy udarze słonecznym?
• Leczenie udaru słonecznego
• Jak zapobiegać udarowi słonecznemu?

Co to jest udar słoneczny?

Udar słoneczny jest ciężkim przegrzaniem organizmu, które rozwija się na skutek bezpośredniego i długotrwałego działania promieni słonecznych. Powoduje zaburzenie naturalnej termoregulacji i szybki wzrost temperatury ciała – często przekraczający 40°C. Taki stan zagraża życiu i może doprowadzić do uszkodzenia mózgu, niewydolności narządów oraz śmierci.

W klasyfikacji medycznej udar słoneczny uznaje się za jeden z głównych rodzajów udaru cieplnego – dokładnie za jego wariant klasyczny (z ang. classic heat stroke) – drugim jest udar cieplny wysiłkowy (z ang. exertional heat stroke). 

Najczęściej występuje wśród osób narażonych na bezpośrednią ekspozycję na słońce w upalne dni: niemowląt, dzieci, seniorów, a także osób z przewlekłymi chorobami układu krążenia lub przyjmujących leki, które zaburzają gospodarkę wodno-elektrolitową.

Udar słoneczny nie jest zwykłym podwyższeniem temperatury w odpowiedzi na warunki otoczenia. To realne zagrożenie dla zdrowia, które wymaga natychmiastowej reakcji i specjalistycznego leczenia. Wczesne zauważenie objawów oraz szybkie schłodzenie (zgodnie z zaleceniami postępowania) może uratować życie – poniżej zostały omówione algorytmy wykorzystywane w medycynie ratunkowej. 

Czym się różni udar cieplny od słonecznego?

Udar słoneczny i udar cieplny – w codziennym języku pacjentów oba pojęcia bywają używane zamiennie. Należy jednak znać różnicę pomiędzy nimi, ponieważ w medycynie odnoszą się do różnych mechanizmów prowadzących do przegrzania organizmu. 

Udar cieplny jest ogólnym terminem opisującym krytyczne przegrzanie, niezależnie od jego przyczyny. Może rozwinąć się wskutek intensywnego wysiłku fizycznego lub w wyniku długiego przebywania na słońcu i w wysokiej temperaturze.

Udar słoneczny powstaje bez nadmiernego wysiłku fizycznego, pod wpływem działania promieni słonecznych na nieosłoniętą głowę oraz kark. Jest bezpośrednio związany z ekspozycją na promieniowanie UV i promieniowanie podczerwone w warunkach małego ruchu powietrza i wysokiej wilgotności. U osób z udarem słonecznym zwykle dochodzi do porażenia mechanizmów termoregulacji – organizm traci zdolność do efektywnego oddawania ciepła. 

Udar cieplny wysiłkowy dotyka zwykle młodych, zdrowych osób, które podejmują intensywny wysiłek w wysokiej temperaturze otoczenia. Organizm nie jest w stanie efektywnie oddawać nadmiaru ciepła (naturalne procesy schładzania „nie nadążają”). Skutkiem tego jest gwałtowny wzrost temperatury ciała. 

W uproszczeniu – udar cieplny może powstać bez udziału słońca, a udar słoneczny zawsze wiąże się z działaniem promieni słonecznych. Oba stany wymagają pilnej interwencji.

Organizm człowieka ma zdolność do samoregulacji temperatury – dzięki poceniu się, rozszerzaniu naczyń krwionośnych i przekierowywaniu krwi do skóry. Jednak w pewnych warunkach fizjologiczne mechanizmy przestają działać wystarczająco skutecznie. 

Często przyczyną są czynniki pozornie błahe, które kumulują się w niebezpieczny zbieg okoliczności. 

• Wystarczy wyobrazić sobie „grillowy weekend” w środku lata. Bezchmurne niebo, wysoka temperatura powietrza, brak cienia, często spożycie alkoholu, ciasno opinające ubrania, a do tego długi czas przebywania na słońcu bez przerwy na nawodnienie. W takich okolicznościach mechanizmy termoregulacyjne zaczynają zawodzić, a temperatura ciała szybko rośnie.
• Duży wpływ na ryzyko udaru cieplnego mają warunki atmosferyczne, ale także indywidualna kondycja i przyjmowanie niektórych leków. Pewne substancje zmniejszają zdolność do pocenia się lub wpływają na bilans płynów (np. te o działaniu moczopędnym). 
• Nie bez znaczenia jest też ubiór – nieprzewiewne tkaniny utrudniają odparowanie potu i zatrzymują ciepło przy powierzchni skóry. Podobnie działa siedzenie na nagrzanych powierzchniach – np. leżaku, betonie czy w plastikowym wózku dziecięcym.

Wszystko sprowadza się do jednego: jeśli przez dłuższy czas dochodzi do kumulowania się ciepła, a jego oddawanie staje się nieskuteczne – organizm przegrywa z upałem.

Szczególnie niebezpieczne stają się:

• przebywanie na słońcu bez nakrycia głowy,
• niedostateczne nawodnienie,
• intensywny wysiłek fizyczny w upalne dni,
• brak dostępu do chłodnych miejsc lub cienia,
• ograniczony ruch powietrza (bezwietrzne dni),
• wysoka wilgotność powietrza (upał po deszczu – w Polsce częste zjawisko na przełomie lipca i sierpnia).

Osoby najbardziej narażone na ryzyko wystąpienia udaru słonecznego:

• niemowlęta i małe dzieci, zwłaszcza pozostawione w wózkach lub samochodowych fotelikach,
• seniorzy (zagrożenie często jest jeszcze bardziej nasilone przez brak prawidłowego odczuwania pragnienia),
• osoby z przewlekłymi chorobami układu krążenia, oddechowego lub nerek,
• osoby z niepełnosprawnością i ograniczoną mobilnością,
• pacjenci przyjmujący leki moczopędne, nasenne, przeciwpsychotyczne, antycholinergiczne,
• pracownicy fizyczni pracujący na zewnątrz – np. budowlańcy, ogrodnicy, służby drogowe,
• sportowcy trenujący na świeżym powietrzu w upalne dni (szczególnie biegacze i rowerzyści),
• osoby podróżujące w rejony świata o gorącym klimacie, bez wcześniejszej adaptacji do wysokich temperatur – w tym przypadku często ciężko jest się przygotować, dlatego należy zwracać szczególną uwagę na inne czynniki ryzyka i środki ochrony.

Udar słoneczny – objawy

Rozpoznanie udaru słonecznego nie uwzględnia jedynie pomiaru temperatury ciała. Choć ta często przekracza 40°C, to ważna jest także cała historia kliniczna – zwłaszcza informacja o długotrwałej ekspozycji na słońce oraz charakterystyczne objawy, które mogą pojawić się nawet kilka godzin po zakończeniu przebywania na zewnątrz.

Wystąpienie porażenia słonecznego poprzedza określony ciąg zdarzeń. Najpierw pojawia się złe samopoczucie, uczucie osłabienia, sucha skóra i narastający ból głowy. Organizm traci zdolność do samoregulacji – i wtedy zaczynają się objawy neurologiczne: dezorientacja, zaburzenia świadomości, a w ciężkich przypadkach utrata przytomności.

W badaniu przedmiotowym lekarz stwierdza bardzo wysoką temperaturę ciała, przyspieszony puls, spadek ciśnienia tętniczego oraz suchą, gorącą skórę. Często występuje także zaczerwienienie twarzy i brak potu – co odróżnia udar słoneczny od wcześniejszych form wyczerpania cieplnego, w których potliwość jest jeszcze zachowana.

Lekarz lub ratownik medyczny stawia rozpoznanie na podstawie:

• objawów klinicznych,
• odnotowanej w wywiadzie ekspozycji na promienie słoneczne,
• szybkiego wzrostu temperatury ciała w krótkim czasie,
• wykluczenia innych przyczyn zaburzeń świadomości i termoregulacji.

W ocenie konsekwencji porażenia cieplnego wykorzystuje się także badania laboratoryjne (np. parametry gospodarki elektrolitowej, funkcji nerek i enzymów wątrobowych). Dodatkowe procedury przeprowadza się najczęściej w sytuacjach, w których pacjent wymaga leczenia szpitalnego. Badania nie służą do samego postawienia diagnozy, a do oceny ogólnego stanu organizmu i stopnia odwodnienia.

Część pacjentów trafia do szpitala po wstępnym chłodzeniu – i ich temperatura może nie wskazywać już na klasyczne >40°C. Dlatego tak dużo uwagi poświęca się na wywiad i kontekst każdego przypadku. 

Objawy udaru słonecznego u dorosłych

U osób dorosłych pierwsze objawy udaru słonecznego często są bagatelizowane. Zdarza się, że pacjenci przez długi czas nie kojarzą złego samopoczucia z przegrzaniem. Tymczasem już niewielkie opóźnienie reakcji może doprowadzić do pogorszenia stanu ogólnego i konieczności hospitalizacji.

Najczęstsze objawy, które mogą wskazywać na rozwijający się udar słoneczny to:

• silny ból głowy o charakterze rozpierającym lub pulsującym,
• uczucie osłabienia i „miękkich nóg”,
• zawroty głowy, zaburzenia równowagi,
• nudności i wymioty, bez innych przyczyn gastrycznych,
• podwyższona temperatura ciała (>40°C),
• zaczerwienienie twarzy i uczucie „parzenia skóry”,
• przyspieszony oddech i tętno,
• sucha, gorąca skóra – bez śladów potu,
• uczucie niepokoju lub dezorientacji,
• zaburzenia widzenia, mowy, percepcji otoczenia,
• zasłabnięcie lub całkowita utrata przytomności.

U niektórych osób objawy neurologiczne mogą pojawić się wcześniej niż podwyższona temperatura. Brak gorączki nie wyklucza więc udaru słonecznego – szczególnie jeśli wystąpiły niepokojące objawy po ekspozycji na słońce.

Objawy udaru słonecznego u dzieci

U dzieci objawy udaru słonecznego mogą rozwijać się bardzo szybko. Ich układ termoregulacji jest mniej wydolny niż u dorosłych, a mniejsza masa ciała zwiększa ryzyko szybszego przegrzania. Dodatkowo, maluchy często nie zgłaszają wprost złego samopoczucia.

Reakcje organizmu w przypadku udaru słonecznego u dzieci są bardzo zbliżone do tych, które obserwuje się u dorosłych osób z udarem cieplnym. Niemniej opiekunowie powinni zachować większą czujność i rozumieć znaczenie uważnej obserwacji zachowania swoich dzieci. 

Poznaj objawy, które powinny wzbudzić niepokój:

• nagły płacz bez wyraźnej przyczyny,
• rozdrażnienie, apatia lub senność,
• zaczerwienienie twarzy w okolicy czoła i policzków,
• gorąca, sucha skóra – szczególnie na karku i głowie,
• brak apetytu i niechęć do picia,
• podwyższona temperatura ciała (nawet powyżej 40°C),
• wymioty lub częste odbijanie,
• drżenie mięśni lub mimowolne skurcze,
• przyspieszone tętno, trudności z oddychaniem,
• utrata przytomności.

Udar cieplny może prowadzić do bardzo poważnych zaburzeń funkcjonowania całego organizmu – i to w relatywnie krótkim czasie od ekspozycji na czynniki zagrożenia. Wynikiem nieprawidłowości w przebiegu mechanizmów termoregulacyjnych jest wyższe ryzyko uszkodzenia struktur komórkowych, a w konsekwencji – niewydolność narządowa. 

Najczęściej obserwuje się problemy neurologiczne, związane z przegrzaniem mózgu. Dochodzi do dezorientacji, utraty przytomności, drgawek, a nawet trwałego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. U niektórych pacjentów występują zaburzenia oddychania, niewydolność sercowo-naczyniowa i nieprawidłowy rytm serca.

Pojawiają się też objawy wskazujące na uszkodzenie nerek – związane z utratą elektrolitów, odwodnieniem i ostrym zespołem niewydolności nerek. W skrajnych przypadkach może dojść do zespołu DIC – rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego, który grozi krwotokiem.

Nieleczony udar słoneczny może zakończyć się śmiercią, dlatego każda sytuacja, w której pojawia się jego podejrzenie, wymaga poważnego potraktowania. Powrót do pełnej sprawności może trwać od kilku dni do kilku tygodni – a u osób starszych lub przewlekle chorych wiązać się z trwałym pogorszeniem ogólnego stanu zdrowia.

Jak udzielić pierwszej pomocy przy udarze słonecznym?

Szybkie rozpoznanie pierwszych objawów udaru słonecznego i wdrożenie chłodzenia jeszcze przed przyjazdem zespołu ratunkowego może uratować życie. Jeśli osoba jest przytomna, kontaktowa i reaguje logicznie na to, co się wokół niej dzieje, można rozpocząć schładzanie samodzielnie.

Trzeba bezwzględnie przerwać bezpośrednią ekspozycję na słońce, zacienić poszkodowanego, przenieść go do chłodnego, przewiewnego miejsca, położyć w pozycji leżącej i zdjąć nadmiar odzieży. Warto jak najszybciej rozpocząć chłodzenie ciała – np. chłodną wodą lub zimnymi kompresami (przede wszystkim w okolicy karku i głowy).

Stosowanie paracetamolu lub leków przeciwgorączkowych nie jest uzasadnione – nie wpływa na przegrzanie, którego przyczyną jest udar słoneczny, a przy tym może opóźniać wdrożenie właściwego leczenia. 

Jeśli stan osoby budzi niepokój – jest zdezorientowana, ma problemy z mówieniem, nie poci się, wymiotuje, traci przytomność lub nie reaguje prawidłowo – należy niezwłocznie wezwać pomoc. 

Pogotowie ratunkowe należy powiadomić także w każdej sytuacji, w której mamy do czynienia z osobą starszą, dzieckiem lub pacjentem przewlekle chorym.

Samodzielne działania są dopuszczalne tylko wtedy, gdy udar słoneczny występuje w lekkiej postaci, a poszkodowany wraca do siebie w ciągu kilku minut po rozpoczęciu chłodzenia. W każdym innym przypadku – nie warto ryzykować. Nawet jeśli objawy wydają się łagodne, zawsze lepiej zgłosić się po profesjonalną pomoc i skonsultować stan zdrowia z lekarzem.

Leczenie udaru słonecznego

Leczenie udaru słonecznego wymaga szybkiego i celowanego działania – szczególnie jeśli temperatura ciała przekroczyła 40°C i wystąpiły objawy neurologiczne. W medycynie ratunkowej wykorzystuje się algorytmy, które uwzględniają ocenę stanu świadomości, pomiar temperatury oraz natychmiastowe chłodzenie. 

Zgodnie z aktualnymi wytycznymi, pierwsze 30 minut ma decydujące znaczenie dla rokowania – im szybciej rozpocznie się skuteczne chłodzenie, tym większa szansa na pełny powrót do zdrowia.

Kiedy dochodzi do udaru cieplnego, najskuteczniejszą metodą działania jest zanurzenie całego ciała w chłodnej wodzie. Jeśli to możliwe, stosuje się kąpiel wodną o temperaturze 1-15°C, która pozwala na szybkie obniżanie temperatury wewnętrznej o 0,15-0,2°C na minutę.

Alternatywą są kompresy z lodem umieszczone na dużych naczyniach krwionośnych (pachy, pachwiny, szyja) oraz chłodzenie nawiewem wentylatora z jednoczesnym polewaniem ciała wodą. W warunkach szpitalnych podaje się także chłodne płyny dożylne (krystaloidy), monitoruje gospodarkę elektrolitową i stan neurologiczny pacjenta. 

W przebiegu ciężkich przypadków pacjent może wymagać intubacji, wentylacji mechanicznej, hemodializy lub leczenia na oddziale intensywnej terapii. 

Jak zapobiegać udarowi słonecznemu?

Udar słoneczny może prowadzić do poważnych konsekwencji, ale w większości przypadków można mu zapobiec – o ile zrozumiemy, co go wywołuje i jak chronić się przed przegrzaniem. 

W czasie upalnych dni warto zmienić codzienne nawyki i uważniej obserwować reakcję organizmu. Szczególna ostrożność jest potrzebna podczas wakacyjnych wyjazdów, festiwali, pracy na zewnątrz oraz długich spacerów. Niezależnie od sytuacji – podstawą pozostaje regularne schładzanie, odpowiednie nawodnienie i unikanie bezpośredniego działania promieni słonecznych.

Poznaj najważniejsze zasady profilaktyki i wyeliminuj najczęstsze przyczyny udaru słonecznego. 

1. Unikaj przebywania na słońcu w godzinach 11:00-16:00.
2. Zawsze noś nakrycie głowy – najlepiej kapelusz z szerokim rondem, który zacieni kark i twarz.
3. Stosuj krem z wysokim filtrem UV – i reaplikuj go co kilka godzin.
4. Pij regularnie schłodzoną wodę, nawet jeśli nie odczuwasz pragnienia.
5. Zadbaj o przewiewny, jasny ubiór. 
6. Ogranicz spożycie alkoholu i kofeiny. 
7. Nie zostawiaj dzieci ani zwierząt w samochodzie – nawet na kilka minut. Temperatura wewnątrz może wzrosnąć do niebezpiecznego poziomu w mniej niż 10 minut.
8. Planuj aktywności na godziny poranne lub wieczorne. 
9. W upalne dni zrezygnuj z intensywnych treningów na otwartym terenie – jeśli musisz ćwiczyć, rób to w klimatyzowanych pomieszczeniach.
10. Obserwuj siebie i innych – jeśli wystąpią wymienione objawy (jeszcze raz odsyłamy do tej sekcji), nie ignoruj ich. Im szybsza reakcja, tym mniejsza ryzyko poważnych następstw.