Infolinia 24/7: 58 775 95 99 / 801 033 200
„Czarna śmierć” była jedną z najstraszliwszych epidemii w dziejach Europy. Na zawsze zmieniła bieg historii, wpływając głęboko na życie społeczne, gospodarcze i kulturowe. W przeszłości pochłonęła na całym świecie blisko 200 milionów ofiar. Choć od jej wybuchu minęły wieki, bakteria odpowiedzialna za dżumę wciąż istnieje i potrafi przenosić się między różnymi gatunkami zwierząt i ludźmi. Czym jest dżuma? Jakie są jej przyczyny i co sprawia, że mimo rozwoju medycyny wciąż nie możemy całkowicie zapomnieć o tej chorobie?
Dżuma (łac. pestis) to ostra bakteryjna choroba zakaźna. Wywołują ją Gram-ujemne pałeczki Yersinia pestis. Jest chorobą odzwierzęcą (zoonozą), co oznacza, że przenosi się ze zwierząt na ludzi. W organizmie człowieka zajmuje przede wszystkim węzły chłonne lub płuca.
Choć jej historia sięga tysięcy lat i jest kojarzona z wyniszczającymi pandemiami, takimi jak „czarna śmierć” czy „zaraza morowa”, problem nie jest obecnie marginalny. Ogniska zakażeń wciąż pojawiają się na świecie, nawet w krajach rozwiniętych, stanowiąc istotny problem zdrowotny.
Naturalnym środowiskiem, w którym utrzymują się pałeczki dżumy, są populacje dzikich gryzoni oraz pasożytujące na nich pchły. Rezerwuarem bakterii są najczęściej szczury, myszy, nornice, ale także dzikie gatunki jak wiewiórki, zające czy króliki. Co ważne, na zarażenie podatne są również zwierzęta domowe, takie jak koty i psy, które mogą stać się źródłem zagrożenia dla człowieka.
Zasadniczą rolę w przenoszeniu choroby odgrywają pchły, zwłaszcza pchła szczurza. Pchła zaraża się podczas ssania krwi chorego zwierzęcia. Mikroorganizmy namnażają się w jej przewodzie pokarmowym, a podczas kolejnego ugryzienia pchła zwraca część krwi wraz z bakteriami do rany powstałej po ukąszeniu. W ten sposób drobnoustroje przenoszone są do nowego gospodarza.
Szacuje się, że w Polsce żyje około 19 milionów szczurów, z największymi skupiskami w dużych miastach jak Warszawa, Kraków czy Wrocław. Mimo tak obfitego potencjalnego rezerwuaru, ryzyko naturalnego zachorowania jest obecnie uznawane za znikome. Ostatnie duże epidemie miały miejsce ponad 200 lat temu, a współczesne systemy nadzoru epidemiologicznego Państwowego Zakładu Higieny nie odnotowują zarażeń.
Do zakażenia człowieka najczęściej dochodzi wskutek ugryzienia przez zakażoną pchłę, zawleczoną do domów przez zwierzęta towarzyszące.
Innym źródłem infekcji jest kontakt z tkankami lub płynami ustrojowymi zwierząt będących nosicielami choroby, zarówno żywych, jak i padłych. Takie ryzyko dotyczy między innymi myśliwych, weterynarzy, rolników, którzy mają kontakt z chorymi lub padłymi zwierzętami (np. podczas oprawiania tusz) bez odpowiednich środków ochrony. Bakteria może wniknąć również przez uszkodzoną skórę.
Choroba może szerzyć się także z człowieka na człowieka drogą kropelkową, zwłaszcza w przypadku bliskiego kontaktu z chorym na postać płucną zakażenia. Zwiększone ryzyko dotyczy także pracowników laboratoriów, którzy mają styczność z zakaźnym materiałem biologicznym.
Rozpowszechnianiu choroby sprzyjają historycznie znane czynniki, takie jak złe warunki higieniczne i znaczne zaludnienie. Rzadszą, ale możliwą, drogą zakażenia jest spożycie skażonej żywności lub wody. Nawet przy poprawie warunków sanitarnych i rozwoju nauki, problem istnieje, ponieważ nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie rezerwuaru (gryzoni) i przenosicieli (pcheł).
W przeciwieństwie do niektórych innych chorób, bezobjawowy przebieg dżumy u człowieka jest praktycznie niemożliwy.
Objawy pojawiają się nagle. Pierwsze, nieswoiste symptomy, mogą być odczuwalne już po kilku godzinach (np. 6-8 godzin w postaci płucnej). Początkowo są mało charakterystyczne i mogą przypominać inne poważne infekcje bakteryjne lub wirusowe.
Nieswoiste objawy początkowe:
Możliwe są również objawy ze strony układu pokarmowego, takie jak nudności, wymioty, luźne wypróżnienia czy ból brzucha.
Objawy, typowe dla danej postaci dżumy, pojawiają się w ciągu kilku dni od zakażenia. W zależności od drogi wniknięcia bakterii i jej rozsiewu wyróżnia się kilka postaci klinicznych, które mają charakterystyczne objawy.
Dżuma dymieniczna jest najczęściej występującą postacią. Zwykle rozwija się w ciągu 2 do 6 dni po ugryzieniu przez zakażoną pchłę. Bakteria dostaje się przez skórę do układu limfatycznego i zaczyna się namnażać w najbliżej położonych węzłach chłonnych.
Choroba zaczyna się nagle i gwałtownie pogarsza stan ogólny – pojawia się wysoka gorączka, dreszcze, silne bóle głowy oraz znaczne osłabienie. Najbardziej typowym symptomem są powiększone, bolesne i obrzęknięte węzły chłonne, zwane „dymienicami”:
Bez właściwego leczenia czynnik chorobotwórczy może przedostać się do innych narządów lub do krwiobiegu, prowadząc do rozwoju sepsy. Rozsiew zakażenia może powodować krwawienia i martwicę tkanek, np. palców czy nosa, co historycznie przyczyniło się do nazwy „czarna śmierć”. Choć nieleczona postać dymienicza wiąże się z wysoką śmiertelnością, to u części pacjentów choroba może przebiegać łagodniej i ograniczać się tylko do jednej grupy węzłów chłonnych.
Dżuma płucna może rozwinąć się jako infekcja pierwotna w wyniku wdychania aerozolu zawierającego drobnoustroje lub wtórna, jako powikłanie dżumy dymieniczej lub septycznej (gdy bakterie dotrą do płuc drogą naczyń krwionośnych).
Pierwotna płucna postać dżumy charakteryzuje się bardzo krótkim okresem wylęgania, często 1 do 6 dni od narażenia. Jej stopień zaraźliwości jest bardzo wysoki. Występuje:
Chory obficie odkrztusza wodnistą wydzielinę, która często jest podbarwiona krwią lub zawiera ropną plwocinę z ogromną ilością bakterii.
W kolejnym etapie szybko rozwija się zapalenie płuc, które może prowadzić do niewydolności oddechowej bezpośrednio zagrażającej życiu. Pojawiają się objawy ogólnoustrojowe, takie jak letarg, hipotonia, a ostatecznie wstrząs.
Dżuma płucna, nieleczona lub leczona zbyt późno, zwykle kończy się śmiercią. Na tę postać choroby szczególnie narażeni są pracownicy laboratoriów mający kontakt z zakaźnym materiałem biologicznym.
Postać posocznicowa (septyczna) może rozwinąć się jako postać pierwotna, np. po ugryzieniu przez pchłę lub w wyniku kontaktu z tkankami zakażonego zwierzęcia, lub wtórna – jako powikłanie dżumy dymieniczej.
Objawia się:
Warto dodać, że dymienice mogą nie występować. Szybko dochodzi do rozwoju uogólnionego zakażenia krwi (bakteriemii), prowadzącego do powiększenia wątroby i śledziony oraz szybko postępującego wstrząsu i zgonu. W przebiegu możliwe są rozległe krwawienia do skóry i narządów wewnętrznych, a także martwica tkanek, np. palców rąk i nóg lub nosa, które mogą przybrać czarne zabarwienie.
W nieleczonych przypadkach dżuma septyczna zazwyczaj kończy się śmiercią.
Wczesne rozpoznanie może być bardzo trudne. Wynika to z nieswoistego obrazu klinicznego w początkowych etapach choroby, który może przypominać inne ciężkie infekcje. Objaw, który może przyspieszyć postawienie właściwej diagnozy to bolesne węzły chłonne, jednostronnie powiększone, gdyż są typowym objawem dżumy dymieniczej.
Dokładnie zebrany wywiad epidemiologiczny jest niezbędny dla wstępnej oceny ryzyka. Pytania powinny dotyczyć pobytu na terenach endemicznych, gdzie dżuma występuje u zwierząt (Demokratyczna Republika Konga, Madagaskar i Peru), potencjalnego kontaktu z gryzoniami, pchłami lub innymi zwierzętami, a także kontaktu z osobami chorymi.
W przypadku wszystkich postaci klinicznych dżumy konieczne jest przeprowadzenie badań mikrobiologicznych w celu potwierdzenia obecności bakterii Yersinia pestis, co umożliwia prawidłową diagnozę i wdrożenie odpowiedniego leczenia.
Do najważniejszych metod diagnostycznych należą:
Warto dodać, że badanie RTG klatki piersiowej może potwierdzić zajęcie płuc. Współczesne metody diagnostyczne pozwalają na szybkie wykrycie patogenu, wczesne wdrożenie leczenia i kontrolę rozprzestrzeniania się choroby.
W Polsce, zgodnie z prawem, każdy przypadek podejrzenia zachorowania na dżumę podlega obowiązkowi zgłoszenia do Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej.
Podstawą skutecznego leczenia dżumy jest natychmiastowe wdrożenie antybiotykoterapii. Antybiotyki podane w pierwszych 24 godzinach od zakażenia są bardzo efektywne. Opóźnienie znacząco pogarsza rokowanie.
Lekami z wyboru, stanowiącymi pierwszą linię terapii, są:
W przypadku przeciwwskazań lub specyficznych wskazań (np. zajęcie ośrodkowego układu nerwowego) stosuje się leki drugiej linii, zwykle podawane pozajelitowo, takie jak:
Poza leczeniem farmakologicznym konieczna może być interwencja chirurgiczna, polegająca na opracowaniu martwiczych dymienic lub innych zmian tkankowych. Z uwagi na wysoką zaraźliwość i ciężki przebieg infekcji, chorzy muszą być natychmiast odizolowani i hospitalizowani.
Skuteczność leczenia w dużej mierze zależy od jego szybkiego rozpoczęcia – im wcześniej wdrożona terapia, tym większe szanse na przeżycie. Płucna i septyczna postać dżumy bez wdrożonego na czas leczenia niemal zawsze kończą się śmiercią.
Nieleczona dżuma wiąże się z wysoką śmiertelnością, sięga 30%, a w przypadku postaci płucnej i posocznicowej może wynosić nawet 100%. Zastosowanie antybiotyków znacząco poprawia rokowania – w postaci dymieniczej zmniejsza śmiertelność do około 10%, a w płucnej – do 40%.
Dżuma wciąż pozostaje realnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego. Pomimo rozwoju medycyny i poprawy standardów sanitarnych, nie została całkowicie wyeliminowana. W różnych częściach świata – także w krajach wysoko rozwiniętych – nadal odnotowuje się sporadyczne ogniska zakażeń, choć mają one znacznie mniejszy zasięg niż w czasach historycznych pandemii.
Wynika to głównie z faktu, że nie da się całkowicie usunąć naturalnych rezerwuarów bakterii, czyli dzikich gryzoni, ani ich wektorów – pcheł – z ekosystemu. To pokazuje, że choroby zakaźne nadal stanowią poważne wyzwanie, niezależnie od postępu technologicznego.
Z danych Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że w latach 2010-2019 zgłoszono ponad 4500 przypadków zachorowań u ludzi, z czego blisko 800 zakończyło się śmiercią.
Dane liczbowe pokazują, że choroba wciąż prowadzi do zachorowań i śmierci. Dodatkowo Yersinia pestis została zaklasyfikowana jako jedna z najgroźniejszych broni biologicznych. Celowe rozpylenie bakterii w formie aerozolu mogłoby wywołać masowe zachorowania na wysoce śmiertelną dżumę płucną. Ryzyko bioterroryzmu jest traktowane bardzo poważnie przez służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo i zdrowie publiczne na całym świecie. To właśnie ten potencjał sprawia, że dżuma pozostaje obiektem zainteresowania i wymaga utrzymywania gotowości diagnostycznej, terapeutycznej oraz prac nad nowymi środkami ochrony, w tym szczepionkami, nawet w regionach wolnych od naturalnych ognisk choroby.
Profilaktyka odgrywabardzo ważną rolę w zapobieganiu zachorowaniom na terenach endemicznych. Podstawowe działania zapobiegawcze obejmują:
Osoby, które miały bliski kontakt z chorymi lub były narażone na materiał zakaźny, mogą otrzymać poekspozycyjną profilaktykę antybiotykową. Trwa zwykle 7 dni, a jej wdrożenie zależy od rodzaju i czasu ekspozycji.
Współczesna medycyna dysponuje lepszymi narzędziami diagnostycznymi i terapeutycznymi niż w przeszłości. Obecne techniki laboratoryjne umożliwiają szybkie potwierdzenie zakażenia – niezbędne dla skutecznego leczenia. Sprawne systemy nadzoru epidemiologicznego oraz odpowiednio wyszkolony i wyposażony personel medyczny umożliwiają szybkie wykrywanie i reagowanie na potencjalne ogniska.
W Polsce nie ma dostępnej i zarejestrowanej szczepionki przeciwko dżumie. Dawniejsze preparaty wykazywały umiarkowaną skuteczność, przede wszystkim w ochronie przed łagodniejszą postacią dymieniczą, a znacznie słabszą wobec groźniejszych form – płucnej i septycznej. Opracowanie idealnej szczepionki przeciw dżumie – bezpiecznej, skutecznej przeciwko wszystkim postaciom choroby i zapewniającej długotrwałą odporność – pozostaje wyzwaniem. Złożoność mikroorganizmów sprawia, że badania są trudne i czasochłonne, jednak rozwój w zakresie biotechnologii daje nadzieję na sukcesy w przyszłości.
Dżuma nie jest chorobą całkowicie zapomnianą. Choć ryzyko pandemii na skalę średniowieczną jest znacznie niższe dzięki współczesnej wiedzy i medycynie, to nadal stanowi realne, endemiczne zagrożenie w niektórych regionach. Wymaga stałego nadzoru, gotowości diagnostycznej, terapeutycznej oraz odpowiedniej profilaktyki.
Konsultacja merytoryczna: lek. Ireneusz Markowski
Dyrektor Medyczny POLMED
Informacja:
Artykuły opublikowane na stronie POLMED Zdrowie, nie pełnią funkcji konsultacji medycznej ani nie wyrażają opinii specjalistów i lekarzy. Prezentowane treści stanowią ogólne wskazówki i nie mogą być traktowane jako wyznacznik przy podejmowaniu decyzji dotyczących modyfikacji diety lub terapii, nawyków lub określaniu zmiany dawkowania leków oraz innych substancji leczniczych. Przed podjęciem działań, które mogą wpłynąć na Twoje życie, zdrowie lub samopoczucie, skonsultuj się z lekarzem lub specjalistą.
Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za ewentualne konsekwencje, wynikające z wykorzystania porad i informacji zawartych na stronie, bez wcześniejszej konsultacji z profesjonalistą.
Czy znasz to nieprzyjemne uczucie związane z nieustannie wydłużającą się listą rzeczy do zrobienia? Szacuje się, że nawet 15-20% dorosłych deklaruje regularne odkładanie obowiązków na później. W środowisku studentów wskaźniki bywają znacznie wyższe. Według analiz przyznaje się do tego aż 50-70% uczniów.
Plamki, błyski, paproszki czy muszki pojawiające się przed oczami przeważnie są zupełnie niegroźne, ale czasami mogą świadczyć o poważnej chorobie. Jakie są przyczyny występowania zmian w polu widzenia i czy da się je wyleczyć? Kiedy warto te objawy skonsultować z lekarzem?
Krztusiec to ostra, bakteryjna choroba zakaźna układu oddechowego, która charakteryzuje się między innymi napadami silnego kaszlu. Choć chorobie można zapobiegać dzięki szczepieniom, w ostatnich latach dochodzi do wyraźnego wzrostu zachorowalności, zwłaszcza wśród osób dorosłych. Wyjaśniamy. jak można zarazić się krztuścem i kto powinien poddać się szczepieniom ochronnym.
Krwotoki z nosa są powszechne – bez względu na wiek i płeć. Mogą być wynikiem urazu, lub stanu chorobowego. Jakie są inne przyczyny? Co zrobić w razie krwawienia? Kiedy krwotoki powinno się skonsultować z lekarzem?
