Aktualizacja: 04.06.2021 r.
Opublikowany: 12.11.2020 r.
Badania nad szczepionką przeciw COVID-19 rozpoczęły się, jak tylko opublikowano sekwencję genetyczną koronawirusa SARS-CoV-2 (11.01.2020 r.). Humanitarne i gospodarcze skutki pandemii COVID-19 były dla badaczy wielką motywacją do pracy, dzięki czemu pierwsze prototypy szczepionek, były gotowe do rozpoczęcia badań klinicznych na ludziach już w połowie marca 2020 roku.
W zaawansowanych badaniach klinicznych są 3 rodzaje preparatów szczepionkowych, które, w przypadku pozytywnej oceny urzędu rejestracyjnego, mogą być wykorzystane w programie szczepień przeciw COVID-19: szczepionki mRNA, wektorowe i podjednostkowe.
Dotychczas w krajach Unii Europejskiej do obrotu dopuszczone były dwie szczepionki mRNA (firm BioNTech/Pfizer i Moderna) oraz jedna szczepionka wektorowa (firmy AstraZeneca). Szczepionki te chronią przed objawami COVID-19 wywołanymi przez koronawirusa SARS-CoV-2. Szczepienie obejmuje podanie 2 dawek domięśniowo.
Ochrona pojawia się od 7 do 14 dni po podaniu drugiej dawki szczepionki. W dużych badaniach klinicznych potwierdzono wysoką skuteczność szczepionek w ochronie przed wystąpieniem objawów COVID-19. W badaniach brały udział również osoby z chorobami towarzyszącymi.
W dniu 11 marca 2021 r. Europejska Agencja Leków (EMA) wydała pozytywną opinię na temat szczepionki firmy firmy Janssen Pharmaceutica, będącej części koncernu Johnson & Johnson. Preparat został dopuszczony do stosowania w krajach Unii Europejskiej. Jest to szczepionka wektorowa, jednodawkowa, jej dostawy w Polsce spodziewane są w drugiej połowie kwietnia.
Po podaniu szczepionek (zarówno mRNA jak i wektorowej) mogą wystąpić działania niepożądane pod postacią: bólu w miejscu wstrzyknięcia, zmęczenia, bólu głowy, bólu mięśni i dreszczy, bólu stawów, gorączki i obrzęku w miejscu wstrzyknięcia.
Poniżej przedstawiamy wyciągi z badań dotyczących skuteczności i bezpieczeństwa szczepionek.
Bezpieczeństwo stosowania produktu leczniczego COMIRNATY oceniano u osób w wieku 16 lat i starszych w 2 badaniach klinicznych, w których brało udział około 21 744 uczestników, którzy otrzymali co najmniej jedną dawkę produktu leczniczego COMIRNATY.
W badaniu 2 łącznie 21 720 uczestników w wieku 16 lat lub starszych otrzymało co najmniej 1 dawkę produktu leczniczego COMIRNATY oraz łącznie 21 728 uczestników w wieku 16 lat lub starszych otrzymało placebo (w tym odpowiednio 138 i 145 nastolatków w wieku 16 i 17 lat w grupie szczepionki i placebo). Łącznie 20 519 uczestników w wieku 16 lat lub starszych otrzymało 2 dawki produktu leczniczego COMIRNATY.
W momencie analizy badania 2 łącznie 19 067 (9 531 COMIRNATY i 9 536 placebo) uczestników w wieku 16 lat lub starszych poddano ocenie bezpieczeństwa stosowania przez co najmniej 2 miesiące po podaniu drugiej dawki produktu leczniczego COMIRNATY. Obejmowało to łącznie 10 727 (5 350 COMIRNATY i 5 377 placebo) uczestników w wieku od 16 do 55 lat oraz łącznie 8 340 (4 181 COMIRNATY i 4 159 placebo) uczestników w wieku 56 lat i starszych.
Najczęściej występującymi działaniami niepożądanymi u uczestników w wieku 16 lat lub starszych były:
Działania te miały zazwyczaj nasilenie łagodne lub umiarkowane oraz ustępowały w ciągu kilku dni od podania szczepionki. Nieco mniejsza częstość występowania zdarzeń reaktogenności była związana z bardziej podeszłym wiekiem.
Bezpieczeństwo COVID-19 Vaccine Moderna oceniano w trwającym, randomizowanym, kontrolowanym placebo badaniu fazy 3 zaślepionym dla obserwatora, prowadzonym w Stanach Zjednoczonych, do którego włączono 30 351 uczestników w wieku co najmniej 18 lat, którzy otrzymali co najmniej jedną dawkę szczepionki przeciw COVID-19 Moderna (n=15 185) lub placebo (n=15 166) (NCT04470427). Średni wiek populacji w czasie szczepienia wynosił 52 lata (przedział od 18 do 95); 22 831 (75,2%) uczestników było w wieku 18 do 64 lat, a 7520 (24,8%) uczestników było w wieku co najmniej 65 lat.
Najczęściej zgłaszanymi działaniami niepożądanymi były:
Większość z tych miejscowych i ogólnoustrojowych działań niepożądanych miała nasilenie łagodne lub umiarkowane i ustępowały w ciągu kilku dni po szczepieniu. Nieco mniejsza częstość występowania zdarzeń reaktogenności była związana z podeszłym wiekiem uczestników.
Ogólnie rzecz biorąc, niektóre działania niepożądane występowały częściej w młodszych grupach wiekowych: częstość występowania obrzęku/tkliwości pod pachą, zmęczenia, bólu głowy, bólu mięśni, bólu stawów, dreszczy, nudności/wymiotów i gorączki była większa u osób dorosłych w wieku od 18 do 65 lat niż u osób w wieku 65 lat i starszych. Miejscowe i ogólnoustrojowe działania niepożądane były zgłaszane częściej po podaniu Dawki 2 niż po podaniu Dawki 1.
Moderna – więcej informacji: informacja dla pacjenta – ulotka
Ogólne bezpieczeństwo stosowania szczepionki COVID-19 Vaccine AstraZeneca opiera się na okresowej analizie zbiorczych danych uzyskanych z czterech badań klinicznych przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii, Brazylii i RPA. W momencie analizy 23 745 uczestników w wieku ≥18 lat zostało zrandomizowanych i otrzymało szczepionkę COVID-19 Vaccine AstraZeneca lub zostało włączonych do grupy kontrolnej. Spośród nich, 12 021 uczestników otrzymało co najmniej jedną dawkę szczepionki COVID-19 Vaccine AstraZeneca a 8 266 uczestników otrzymało dwie dawki. Mediana czasu obserwacji wynosiła 62 dni po podaniu drugiej dawki.
Najczęściej zgłaszanymi działaniami niepożądanymi były
Większość tych działań niepożądanych miała nasilenie od łagodnego do umiarkowanego i zwykle przemijała w ciągu kilku dni od otrzymania szczepionki. W porównaniu z pierwszą dawką, działania niepożądane zgłaszane po podaniu drugiej dawki były łagodniejsze i zgłaszane z mniejszą częstością.
Reaktogenność była na ogół łagodniejsza i zgłaszana była rzadziej u osób w podeszłym wieku (w wieku ≥65 lat).
Profil bezpieczeństwa stosowania na początku badania był spójny wśród uczestników przejawiających wcześniej objawy zakażenia SARS-CoV-2 jak i uczestników bez takich objawów; liczba seropozytywnych uczestników na początku badania wynosiła 718 (3,0%).
Astra-Zeneca – więcej informacji: informacja dla pacjenta – ulotka
Bezpieczeństwo stosowania szczepionki COVID-19 Vaccine Janssen poddano ocenie w trwającym badaniu fazy 3 (COV3001). Szczepionkę COVID-19 Vaccine Janssen otrzymało łącznie 21 895 osób dorosłych w wieku 18 lat i starszych. Mediana wieku uczestników badania wynosiła 52 lata (zakres 18-100 lat). Analizę bezpieczeństwa przeprowadzono po osiągnięciu mediany czasu obserwacji wynoszącej 2 miesiące po szczepieniu. Dłuższa, >2-miesięczna obserwacja bezpieczeństwa stosowania, jest dostępna dla 11 948 osób dorosłych, którzy otrzymali szczepionkę COVID-19 Vaccine Janssen.
W badaniu COV3001 najczęstszym zgłaszanym miejscowym działaniem niepożądanym był ból w miejscu wstrzyknięcia (48,6%).
Najczęstszymi ogólnoustrojowymi działaniami niepożądanymi były:
U 9% uczestników zaobserwowano gorączkę (określoną jako temperatura ciała ≥38,0°C).
Większość działań niepożądanych wystąpiła w ciągu 1-2 dni po szczepieniu i miały one nasilenie łagodne do umiarkowanego oraz trwały krótko (1-2 dni).
Reaktogenność była ogólnie łagodniejsza i rzadziej zgłaszana u osób w podeszłym wieku (763 osoby w wieku ≥65 lat).
Profil bezpieczeństwa był na początku badania spójny wśród uczestników przejawiających wcześniej objawy zakażenia SARS-CoV-2 jak i uczestników bez takich objawów; łącznie 2 151 dorosłych seropozytywnych na początku badania otrzymało szczepionkę COVID-19 Vaccine Janssen (9,8%).
Vaccine Janssen – więcej informacji: informacja dla pacjenta – ulotka
Szczepionki mRNA przeciw COVID-19 składają się z informacyjnego kwasu rybonukleinowego mRNA kodującej białko S (kolca) wirusa SARS-CoV-2 zamkniętego w kapsułce z nanocząsteczek lipidowych. Kapsułka pełni funkcję ochronną oraz funkcję transportową pomagając przeniknąć do komórki pokonując barierę błony komórkowej. Na podstawie mRNA w komórce gospodarza syntetyzowane jest białko S (kolca) SARS-CoV-2, które będąc silnym antygenem pobudza odpowiedź odpornościową w postaci przeciwciał neutralizujących (odpowiedź humoralna) i stymulację limfocytów T (cytotoksycznych) (odpowiedź komórkowa).
Wprawdzie szczepionki mRNA nigdy wcześniej nie były stosowane u ludzi na szeroką skalę, jednak platforma mRNA już od wielu lat jest wykorzystywana przy opracowywaniu szczepionek, np. przeciw CMV, Zika, grypie, wściekliźnie, czy malarii. Technologia mRNA jest również z powodzeniem wykorzystywana przy opracowaniu szczepionek nowotworowych i w działaniach terapeutycznych.
mRNA to szczepionka syntetyczna. Jej produkcja nie wymaga pracy z wirusem. Potrzebna jest tylko jego informacja genetyczna. A to właśnie oznacza prawdziwą rewolucję w procesie wytwarzania szczepionki. Omijamy pracę z czynnikiem zakaźnym (wirusem SARS-CoV-2), nie musimy go inaktywować, poddawać atenuacji (osłabiać jego zjadliwości), co ma miejsce przy produkcji klasycznych szczepionek. To znacznie upraszcza cały proces produkcji szczepionki. W szczepionkach klasycznych konieczna była hodowla wirusa w laboratorium, co wymagało czasu oraz specjalistycznych procedur kontroli. Wykorzystanie technologii mRNA eliminuje te wyzwania. Zastosowanie technologii mRNA pozwala również na znaczne skrócenie czasu potrzebnego do wyprodukowania szczepionki, co ma ogromne znaczenie w takiej sytuacji jak pandemia. Przykładowo wyprodukowanie szczepionki przeciw grypie wymaga obecnie około 6 miesięcy, w przypadku szczepionki mRNA jedna seria szczepionki może być wyprodukowana w ciągu zaledwie tygodnia.
Szczepionki wektorowe bazują na specjalnych wektorach – fragmentach aktywnych wirusów, które zostały poddane modyfikacji, by tym samym wywołać odpowiedź immunologiczną przeciw wirusowi SARS-CoV-2. Nie zawierają antygenów koronawirusa. Są jednak wyposażone w osłabioną wersję adenowirusa (będącego przyczyną przeziębień), który dostarcza do ludzkich komórek odpowiedni kod genetyczny i stymuluje je do wytworzenia białek SARS-CoV-2. Przypomina to naturalną infekcję, w wyniku wywołana jest silna odpowiedź immunologiczna. Szczepionki wektorowe opracowane zostały w nowej technologii, która jak do tej pory stosowana była m.in. w badaniach nad HIV oraz wirusem Ebola.
Opracowane na podstawie materiałów https://www.gov.pl/web/szczepimysie, https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/covid-19/ oraz informacji o produktach przygotowanych przez producentów.
